Արամ Շահբազյան. Մեր առօրյան ցանկացած ռեժիսորի համար անսպառ նյութ է

Շուրջ 25 տարի լինելով կինոոլորտում՝ ռեժիսոր Արամ Շահբազյանը մշտապես հերոսներ փնտրել ու գտել է իր միջավայրում. շոշափելի մարդ, ով հանդիպում է ամենուր: Նրա ֆիլմերում մենք ենք, մեր գլխով անցածն ու գնացածը, ապրածն ու ապրելիքը. կենտրոնում մարդն է, թեման՝ համամարդկային:

Կինոյի խնդիրների, ոլորտում ունեցած դժվարությունների, հին ու սպասվելիք ծրագրերի մասին զրուցել ենք ռեժիսոր Արամ Շահբազյանի հետ:

Պարոն Շահբազյան, կցանկանայի մեր զրույցը սկսել «Չնչիկ»-ից, քանի որ այդ ֆիլմն արդեն մեկ տասնամյակից ավելի է՝ «մաքառում» է կյանք ունենալու համար: 2018-ին, կարծես, թե վերջապես, պետությունը «կանաչ լույս» վառեց ֆիլմի համար, ֆինանսավորում տրամադրեց՝ այն ավարտին հասցնելու: Այժմ ո՞ր փուլում են աշխատանքները և ե՞րբ «Չնչիկ»-ը կհասնի հանրությանը:

2019 թվականի դեկտեմբերի 20-ին ավարտվեցին «Չնչիկ» ֆիլմի աշխատանքները: Շատ խորհրդանշական օր ավարտվեց. դրանից ուղիղ 10 տարի առաջ նույն օրը ավարտվել էին ֆիլմի նկարահանումները: Այժմ ֆիլմը սկսում է իր փառատոնային ճանապարհը: Կարծում եմ՝ արտադրողներն առաջիկայում կկազմակերպեն նաև շնորհանդես:

Վստահ եմ՝ այս ֆիլմի անունը բոլորն են լսել, սակայն շատերը չգիտեն՝ ինչի՞ մասին է այն, ի՞նչ է նշանակում չնչիկ, որտե՞ղ են տեղի ունեցել նկարահանումները, ո՞վ է սցենարիստը, ի՞նչ դերասաններ են ներգրավված ֆիլմում:

Կարծրատիպերով ապրող հասարակության մեջ մարդու անօգնական ու միայնակ լինելու մասին է: Աշխարհի հեռավոր գյուղերից մեկում ապրող, հոգեկան խնդիր ունեցող մի երանելի աղջկա դրամա է այս պատմությունը: Չնչիկը չնչին բառի բարբառային տարբերակներից մեկն է: Ֆիլմը հիմնված է իրական դեպքի վրա: Ընկերներիցս մեկը` ռեժիսոր Արթուր Սարգսյանը, լրագրերից մեկում կարդացել էր այդ պատմությունը և հուշեց, որ այն կարող է ինձ հետաքրքրել: Նկարահանումները հիմնականում տեղի են ունեցել Լոռու մարզի Չկալով գյուղում և նրա մերձակայքում: Սցենարը գրել ենք չորս հոգով` վաղամեռիկ Մարիամ Ասրյանը, ֆիլմի պրոդյուսեր Արա Մնացականյանը, ես և Հարություն Կբեյանը: Դերասանները Հայաստանի և Արցախի տարբեր թատրոններից են: Չնչիկի դերում Լիլի Էլբակյանն է: Մոր կերպարը խաղում է ֆրանսահայ դերասանուհի Հիլդա Օհանը:

Ձեր կարծիքով ինչո՞ւ այսքան տարի ֆիլմը պետության կողմից ուշադրության չէր արժանանում, հատկապես, որ թեման քաղաքական չէ: Գումա՞ր չկար, թե՞ ցանկություն:

Միանգամից ասեմ, որ նախագիծը Հայաստանից բացի, երեք այլ երկների համարտադրության է` Նրդերլանդներ, Շվեյցարիա, Գերմանիա: Հայաստանի Հանրապետությունն այն ժամանակ կարողացավ ամենաինտենսիվ կերպով ձախողել միջազգային կինոնախագծի արտադրությունը: Միջազգային ֆոնդերը, որոնք ֆինանսավորել էին նախագիծը, վաղուց արդեն հույսները կտրել էին, որ կտեսնեն ֆիլմը ավարտված: Մեր պետության ներդրումը պետք է լիներ ընդհանուր բյուջեի մոտ 30 տոկոսը: Մինչդեռ պետությունը որոշեց տալ 15 տոկոս աջակցություն: Դրա մի մասը տրվեց 2008 թ.-ին` մեկ տարի ուշացումով, մյուս մասը` երկու տարի` 2009-ին: Ուշադրություն դարձրեք, թե դրանք ինչ տարիներ էին: Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամն էր. դոլլարը, ապա` եվրոն արժեզրկվեցին, որի պատճառով արտադրական որոշ ծախսեր գրեթե կրկնակի թանկացան (միջազգային ֆոնդերից եկող գումարները արտարժույթով էին): Այդ ամենին գումարվում էր կինոտեխնիկայի վարձակալումը արտերկրից: Այն ժամանակ Հայաստանում չկար նկարահանման անհրաժեշտ տեխնիկա: Սցենարն ուներ տարվա չորս եղանակ և ամեն անգամ ամեն սեզոնը նկարահանելիս լույսերի սարքավորումների հսկա չափաքանակ էր վարձվում Վրաստանից, իսկ խցիկն ու օբյեկտիվները` Գերմանիայից: 2009-ին այս պայմաններում ավարտվեցին նկարահանումները: Մինչև 2018 թվականը մեր պետությունն այդպես էլ այլևս գումար չհատկացրեց հետարտադրական աշխատանքների համար` մոնտաժ, ձայնադրում, հնչունավորում և այլն: Այդ ընթացքում Մոսկվայի լաբորատորիայում գտնվող ֆիլմի նեգատիվները հասցրեցին «կորել», մեր Մշակույթի նախարարությունը փոքրիկ գումար տրամադրեց և հայտնաբերված նեգատիվները «Մոսֆիլմում» թվայնացվելուց հետո բերվեցին Հայաստան: 2018-ին` հեղափոխությունից հետո, գրեթե անհնար դարձավ պետական նոր պաշտոնյաներին բացատրելը, թե ինչ խառնաշփոթ է տեղի ունեցել նախորդ տարիներին: Մարդիկ կարող էին նայել փաստաթղթերին ու ասել` ահավասիկ, մենք այդ ֆիլմին գումար տվել ենք: Բայց թե ինչքա՞ն են տվել, ե՞րբ, ինչպե՞ս և ի՞նչ է տեղի ունեցել դրա հետևանքով` նոր եկած իշխանությունները այդ հարցերի պատասխանը չգիտեին: Ստիպված հացադուլ հայտարարեցի… Ինչ վերաբերում է գումարի հարցին, միանգամից ասեմ, որ այդ տարիներին Հայաստանում նկարահանվել են բազմաթիվ ֆիլմեր, որոնք 100 տոկոսով ֆինանսավորվել են պետության կողմից, այսինքն, ոչ մի համարտադրություն էլ չեն ունեցել: Այստեղ շատ լուրջ հարցեր են առաջանում: Ինչպե՞ս է, որ մի նախագիծ 100 տոկոս է ֆինանսավորվում, իսկ մյուսը նույնիսկ 30 տոկոս ֆինանսավորում չի ստանում: Նման դեպքում կա երկու պատասխան, կամ այդ նախագիծը ներկայացնողը պրոֆեսիոնալ չէ և վստահություն չի ներշնչում հայաստանյան կինոոլորտի կառավարիչներին, կամ նախագիծն է շատ թույլ: Այս երկու պատասխանն էլ բացառել էին միջազգային ֆոնդերը, որոնք գումարներ էին ներդրել նախագծի մեջ: Տրամաբանությունը հուշում է, որ հայաստանյան կինոարտադրության խաղի կանոնները բոլորովին այլ էին, քաղաքագետները դրան ասում են համակարգային կոռուպցիա:

Իսկ հնարավոր չէ՞ր ֆիլմը տարիների ընթացքում կյանքի կոչել առանց պետական միջոցների: Չկա՞ր հնարավորություն, թե՞ դա արդեն սկզբունքի հարց էր դարձել:

Միջազգային կինոնախագիծ կյանքի կոչելու մասին խոսելիս մենք չենք խոսում մասնավոր հովանավորների կամ մեր գրպանի գումարով ֆիլմ արտադրելու մասին, մենք խոսում ենք պետությունների ու նրանց վարած մշակութային քաղաքականության մասին: Եվ երբ մենք` կինոգործիչներս, պահանջում ենք կինոարտադրության կայացում, մեծ հաշվով, մենք պահանջում ենք պետության մշակութային քաղաքականության կայացում: Իսկ անհատների բարի կամքը միշտ էլ կա, «Չնչիկ»-ի համար էլ եղավ. 2018 թ.-ին պետության հատկացրած գումարը նույնպես չէր բավականացնում, այս ֆիլմի հետարտադրական աշխատանքները պահանջում էին այնպիսի ստուդիաներ և մասնագետներ, որոնք Հայաստանում չկան: Եվ ես շնորհակալ եմ «Սոֆտկոնստրակտ» ընկերությանը և Վիգեն Բադալյանին, որ անշահախնդիր աջակցեցին մեզ: Ֆիլմի գունաշտկումը իրականացրեց ֆրանսիացի մասնագետը, իսկ հնչյունի հիմնական մասն արվեց Հոլանդիայում: Իրականում, այս տարիների ընթացքում «Չնչիկ» ֆիլմին իրենց ուժերի ներածին չափով աջակցողների բանակն այնքան մեծ է, որ եթե նրանց ահռելի աշխատանքը չլիներ, դժվար թե տրամադրված գումարի նույնիսկ կրկնակին բավական լիներ ֆիլմը ավարտին հասցնելու համար:

Բացի «Չնչիկ»-ից առաջիկայում ի՞նչ նոր գործ եք պատրաստվում ներկայացնել հանդիսատեսին:

Ընդամենը մի քանի ամիս առաջ ավարտին եմ հասցրել կարճամետրաժ գեղարվեստական մի ֆիլմ, որի հիմքում ինձ հետ կատարված մի դեպք է: Ֆիլմի վերնագիրն է «ՏԱՏԸ»: Կարծում եմ՝ կինոսիրողը շատ շուտով առիթ կունենա այն դիտելու:

Պարոն Շահբազյան, որքան նկատել եմ Ձեր ֆիլմերից՝ Դուք շատ տեղ եք տալիս ժամանակակից, մերօրյա իրադարձություններին՝ դրանք վերարտադրելով ու մատուցելով գեղարվեստական ֆորմատով: Ըստ Ձեզ՝ ժամանակակից կինեմատոգրաֆիան ի՞նչ ուղղություն, ասելիք պետք է ունենա:

Անցումային երկրում ենք ապրում` հակասական ու բուռն իրադարձություններով լի: Մեր կողքին ապրող մարդկանց պատմությունները մի ամբողջ շտեմարան են ցանկացած ռեժիսորի համար: Եթե ուշադրություն դարձնենք, ֆանտաստիկ ժանրի կամ հիմա շատ տարածված ֆենթըզի ժանրի ֆիլմեր ավելի շատ արտադրվում են զարգացած երկրներում: Մարդը, իմ կարծիքով, նման երկրներում ապրում է բավական միօրինակ, նրան պետք է զարմացնել, ցնցել, որ արթնանա: Իսկ մեզանում ցնցումը առօրյա է: Մեծ հաշվով, ես կարծում եմ, ֆիլմի ժանր կոչվածը էական չէ, դա ի վերջո ձևաչափ է: Կարևորը սցենարում թաքնված ուղերձն է, կարևորը համամարդկային գաղափարներն են, կարևորը պրոֆեսիոնալ աշխատանքով ասելիքը տեղ հասցնելն է:

Բայց Հայաստանում վերջին տարիներին ակտիվորեն կատակերգություններ են արտադրվում, որոնցից շատերը, կարելի է ասել, մեկանգամյա դիտման համար են…

Այդպիսի ֆիլմերի գոյությունը շատ անհրաժեշտ է: Եթե հանդիսատեսը ինչ-ինչ պատճառներով ավելի շատ գնում է, ինչպես դուք եք ասում, մեկանգամյա կատակերգություն դիտելու, ուրեմն արտհաուս ֆիլմը դեռ շատ անելիքներ ունի:

Ձեր «Մի վախեցիր» ֆիլմն, իմ հիշելով, առաջինն էր, որ անդրադարձավ արցախյան պատերազմին, 90-ականների Հայաստանին, ու այսօր, անկախ դրանից առաջ ու հետո Ձեր կատարած բազմաթիվ աշխատանքներից, հանրությունը Ձեզ ճանաչում է հենց «Մի վախեցիր»-ով:

Եթե հանրություն ասելով հասկանում ենք հանդիսատեսին, ապա հանդիսատեսը ռեժիսորին ճանաչում է իր դիտած ֆիլմերով: Հայաստանի հանդիսատեսը միգուցե ինձ գիտի «Մի վախեցիր»-ով: Ֆրանսիացի հանդիսատեսն, օրինակ, ինձ ճանաչում է «Մոսկվիչ իմ սեր»-ով, իսկ շատ ուրիշ երկրներում ինձ ճանաչում են 2015թ.-ին էկրան բարձրացած «Փրկության քարտեզ»-ով (ժպտում է, հեղ.):

Ի դեպ, Ձեր «Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը փետրվարին պատրաստվում էր Մոնտելիմարի փառատոնին, ու դա ներքին, հայաստանյան որոշակի խոսակցությունների պատճառ դարձավ, որոշ մարդիկ նպատակահարմար չէին համարում այդ առիթով գումար ծախսելը: Ինչո՞ւ:

Փառատոնի կազմակերպիչները մինչ փառատոնի կայանալը, ամեն ամիս տարբեր երկրների ֆիլմերի ցուցադրություն և մասնագիտական քննարկումներ են կազմակերպում: Դա փառատոնային միջոցառումների մի լայն շրջանակ է` ողջ տարվա կտրվածքով: Այս տարին որոշել էին սկսել հայկական կինոյով, ցուցադրվում էր իմ «Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը, և ես հրավիրված էի մասնագիտական բանազրույցի ու հայ կինոյի մասին խոսելու: Այդպես էլ չհասկացա, թե այդ փաստն ինչու՞ հուզեց կինոյի հետ առնչություն չունեցող մարդկանց:

Ընդհանրապես, հայ մտավորականներն, արվեստագետները որքանո՞վ են համերաշխ:

Համերաշխությունը սոցիալական կատեգորիա է: Ստեղծագործողը հաշտ ու համերաշխ մարդ չէ, նա միշտ կռիվ ունի և առաջին հերթին՝ իր հետ: Մնացած անհաշտությունները և դրանց դերակատարները պետք է կարողանան ի վերջո իրենց դիրքավորել` ստեղծագործո՞ղ են, թե՞ ֆեյք…նոր եմ սովորել էս բառը (ծիծաղում է, հեղ.):

Կա՞ն կինոքննադատներ, որոնց կարծիքը կարևորում, նրանց հետ խորհրդակցում եք:

… Գիտեք, ես, որպես կանոն, ավելի շատ ապավինում եմ ինքնաքննադատությանը: Երբեմն հասնում եմ ծայրահեղության: Հաճախ նախագծերս աշխատանքային փուլում ուղարկում եմ մարդկանց, որոնք կարող են ինձ մի լավ քննադատել: Դա շատ թանկ մի հաճույք է, երբ մտերիմ պրոֆեսիոնալներից մեկ էլ ստանում եմ էլեկտրոնային նամակներ` դիտողությունների մի ամբողջ շարանով: Ամեն նախագծի թղթապանակում ունեմ մի առանձին թղթապանակ, որում դրված են ֆայլերի ցանկ` դիտողություններ ըստ Գնելի, դիտողություններ ըստ Պասկալի, դիտողություններ ըստ Ալեքսեյի և այլն:

Ռեժիսորի աշխատանքը դերասանի հետ է, տեսարանի հաջողման համար կարևոր է դերասան-ռեժիսոր տանդեմի կայացումը: Երևի հենց այդ պատճառով է, որ տարբեր ժամանակներում տարբեր ռեժիսորներ իրենց նախընտրած դերասաններն են ունեցել, որոնց հետ «քայլել» են գրեթե ամբողջ ստեղծագործական ճանապարհը: Դուք և՞ս այդ ռեժիսորներից եք, թե՞ սիրում եք դերասանների փոփոխություններ անել, նոր արտիստների հետ աշխատել:

Ամեն անգամ նոր նախագիծ սկսելիս փորձում եմ ամեն ինչ սկսել զրոյից` հեռանալ միջավայրից ու բոլորին սկսել դիտարկել նորովի: Հիշողությանս մեջ փորձում եմ վերականգնել Հայաստանի բոլոր գործող թատրոնների դերասաններին, նրանց, ովքեր ժամանակին եղել են թատրոնում, բայց հետո ինչ-ինչ պատճառներով թողել են թատրոնն ու գնացել: Մի խոսքով… Շատ կարևոր է գտնել կերպարին համապատասխան դիապազոնով ու մաներայով դերասան: Չկա՛ վատ դերասան, կա՛ սխալ ընտրություն անող ու դերասանի հետ չաշխատող ռեժիսոր:

Կա՞ն մարդիկ, որոնց հետ երբեք չէիք աշխատի:

Գիտեք, Հայաստանում կինոինդուստրիայի վիճակը միշտ էլ ծանր է եղել: Միշտ էլ ծանր է եղել բեմադրիչի վիճակը: Շատ ավելի շատ լսում ենք «չկա»-ն, քան «ինչ կուզենայինք լիներ»-ը: Նկարահանման փուլը նման է պատերազմական իրավիճակի: Օրինակ, մեր երկրում գնացք նկարելը համարյա ինքնասպանության նման մի բան է: Այն, ինչ հնարավոր է անել մեր երկրում, շատ սահմանափակ է: Ու նման ծանր պայմաններում «պակասում է» միայն որևէ դերասանի կամակորությունը: Ինձ հետ աշխատող դերասանները պետք է շատ մերձեցած լինեն պրոյեկտի հետ և դժվարությունները կիսելով` միասին պետք է հասնենք ավարտին: Այլ կերպ հնարավոր չէ…

Ես չեմ աշխատի բոլոր նրանց հետ, ովքեր իրենց «մեծություն» են կարծում: Փորձեք տեսնել որտե՞ղ է հայկական կինոն համաշխարհային կինոինդուստրիայում: Նույնը կասեմ թատրոնի մասին: Եվ այստեղ հարց է առաջանում` իրենց «մեծություն» համարող դերասանները մեծություն են որտե՞ղ:

Պարոն Շահբազյան, Դուք 96-98 թվականներին կրթություն եք ստացել շատ կինոգործիչների երազած երկրում՝ Ֆրանսիայում: Կմանրամասնե՞ք՝ ինչպե՞ս սկիզբ առավ այդ ճանապարհը, ի՞նչ տվեց այն Ձեզ:

Այո, Ֆրանսիայում սովորել եմ երկու տարի: Լա ՖԵՄԻՍ-ը եվրոպական հայտնի կինոդպրոց է: Ի՞նչ է տվել ինձ ֆրանսիական դպրոցը. առաջին հերթին երևի պրոֆեսիոնալիզմ ու մտածողություն: Ընդունվել եմ ինտերնացիոնալ մրցույթով, ֆրանսերեն պարապում էի օրական 16 ժամ:

Ներկայացումներ բեմադրելու մասին երբեք չե՞ք մտածել: Հնարավո՞ր է առաջիկայում թատերական որևէ ազդագրում ձեր անունը կարդանք:

Երևանի թատերական ինստիտուտն ավարտելուց հետո այլևս ներկայացում չեմ բեմադրել: Միշտ ժամանակ չեմ ունենում: Բայց վերջին շրջանում շատ եմ մտածում այդ մասին: Սկսել եմ տարբեր հեղինակների պիեսներ նայել: Ուզում եմ կանգ առնել մի այնպիսի գործի վրա, որ վստահաբար ասեմ` այ, սա ես պիտի բեմադրեմ:

Իսկ կա՞ մի թեմա, որին անդրադառնալը ֆիլմի կամ բեմադրության տեսքով, Ձեր երազանքն է:

Գիտեք, ես ունեմ մի 4-5 նախագիծ, որոնք իրականացնելուց հետո հանգիստ կարող եմ նույնիսկ մեռնել:

Քաղաքական, մշակութային, միջանձնային թեմաներով արտահայտվելու, բարձրաձայնելու համար այսօր ստեղծագործողների մեծ մասն ընտրել է սոցիալական հարթակները: Դուք այս հարթակներում պասիվ եք: Ինչո՞ւ:

Ես նման բաների համար ժամանակ չունեմ: Ինքնաարտահայտվում եմ կենդանի շփումներում:

Վերջում կցանկանայի անդրադառնանք վերջին ամիսներին բոլորիս անհանգստացնող իրավիճակին. ինչպե՞ս եք հաղթահարել կորոնավիրուսով պայմանավորված պարապուրդը:

Աշխատելով...

Զրուցեց Նելլի Մարգարյանը