Վիբկե Ցոլման. Հայ ժամանակակից գրականությունը թարգմանիչների կարիք ունի

Գերմանացի գրող, թարգմանիչ Վիբկե Ցոլմանը հայ ընթերցողին հայտնի է մեր ժամանակակից արձակագիրների ստեղծագործությունների գերմաներեն թարգմանություններով: Նա նախորդ տարի նաև Լայպցիգի գրքի փառատոնին հայկական պատվիրակության կազմում էր: Ժամանակակից գրականության, թարգմանական խնդիրների ու հայկական մշակույթը Եվրոպայում ներկայացնելու մասին ենք զրուցել նրա հետ:

Ինչպե՞ս հայտնվեցիր Հայաստանում: Ինչու՞ Հայաստան:

16 տարեկան էի ու գիմնազիայի վերջին դասարանում էի սովորում:  Փիլիսոփայության մի ֆենոմենալ ուսուցիչ ունեի, մի օր հարցրեց՝ «Վիբկե, ի՞նչ ես անելու, երբ ավարտես գիմնազիան»: Ասացի՝ «չգիտեմ, շարունակելու եմ գրել, սովորել»: Ասաց՝ «գնա Հայաստան: Գնա էնտեղ բնապահպանական թեմաներով կզբաղվես»: Ես հիպպի աղջիկ էի, էնպես էլ չէր որ բնապահպանական անցյալ ունեի, և, առհասարակ, գաղափար չունեի՝ Հայաստանը որտեղ է, ինչ է: Ասաց՝ «մտածիր այդ մասին», էդպես էլ արեցի ու, փաստորեն, հայտնվեցի Հայաստանում, բավականին պատահաբար, բայց ուղղորդված: Իհարկե, արդեն 19 տարեկան էի, երբ եկա, սկսեցի «Արևորդի» բնապահպանական կազմակերպությունում աշխատել: Ինչն այստեղ հատկապես ինձ շատ ոգևորում էր, պատանիների խմբակն էր, որտեղ նրանք սովորում էին ֆիլմեր նկարահանել իրենց բնակավայրում: Սովորում էին սցենար գրել, հարցազրույցներ անել, ներկայացնել իրենց համայնքի խնդիրները՝ հանքեր, օդի աղտոտվածություն և այլն: Դրանք հետո կազմակերպությունում մոնտաժվում էին ու մասնակցում էին բնապահպանական թեմաներով  միջազգային կինոփառատոնների: Սա մոտավորապես տասը տարի առաջ էր, երբ Հայաստանում իրականում հետաքրքրվածությունն այս թեմայով այնքան էլ մեծ չէր: Ու, պատկերացրեք, երեխաներ են, քայլոհրաւմ են, տեսնում են խնդիրը, խոսում են դրա մասին, իրենց շրջապատում ոչ մեկին դա հետաքրքիր չի, բայց իրենք հրավիրվում են ինչ-որ տեղ, ասենք Շվեդիա, ու էնտեղ մարդիկ ասում են՝ «գիտես մեզ համար կարևոր է այն, ինչ դու պատմում ես»: Նման կազմակերպությունում աշխատելը իրոք շատ էր ինձ ոգևորում: Այսպես սկսվեց ամեն բան: Հետագայում ես պարզապես անընդհատ վերադառնում էի Հայաստան: Ընթացքում ավարտեցի ուսումս, պրակտիկա անցա Գերմանիայում՝ այդ ընթացքում միշտ պահելով կապը Հայաստանի հետ և այսօր էլ այստեղ եմ, բայց արդեն ավելի շատ արվեստի ոլորտում:

Ընթացքում սովորեցիր նաև հայերեն...

 Դեռ այն ժամանակ, երբ նոր էի եկել, գործընկերներիս ասացի, որ առավոտյան ժամը 9-ից 10-ը մեկ ժամ հայերեն եմ սովորելու: Ու այդպես վերցրեցի գերմաներեն-հայերեն դասագիրքն ու սկսեցի սովորել, հետո գտա նաև անգլերեն-հայերեն մեկ այլ դասագիրք ու ամեն օր մի ժամ սովորում էի, քերականություն էի անում կամ բառապաշար, բայց հայերեն բառերը չէին ուզում, որ ես իրենց սովորեի (ծիծաղում է, հեղ.): Ի տարբերություն ֆրանսերենի ու անգլերենի, այն լեզուների, որ ես նախկինում սովորել էի, այստեղ ես բավականին բարդություններ ունեցա: Իհարկե,  սկսեցի քիչ-քիչ հասկանալ՝ ինչ է կատարվում իմ շուրջը, շնորհիվ այն բառերի, որ սովորել էի, բայց  շարունակում էի չխոսել: Հետո, երբ գնացի Շվեյցարիա և ուսմանս ընթացքում ստիպված էի վատ ֆրանսերեն խոսել, որովհետև շատ լավ չգիտեի ֆրանսերեն, սկսեցի մտածել այդ մասին. եթե կարելի է վատ ֆրանսերեն խոսել, ուրեմն կարող եմ նաև վատ հայերեն խոսել, մինչև կսովորեմ և հաջորդ վերադարձին սկսկեցի խոսել:

Մենք գերմանացիների մասին շատ կարծրատիպային պատկերացումներ ունենք: Երբ ես Գերմանիա տեղափոխվեցի, ստիպված եղա որոշ ժամանակ ծախսել բազմաթիվ միֆեր վերանայելու վրա: Ինչպե՞ս էր այս ամենը քո դեպքում: Արդյո՞ք կարծրատիպերի հետ պայքարի օրեր եղան, թե՞ ամեն ինչ բաց էր և ազատ նոր ինֆորմացիայի համար:

Ես Գերմանիայի ավելի արևելքում եմ ծնվել, ուր Հայաստանի մասին մարդիկ ոչինչ չգիտեն: Այս տեսանկյունից, ես բացարձակ գաղափար չունեի՝ ինձ ինչ է սպասվում, ոչ էլ որևէ պատկերացում ունեի: Իհարկե, շատ բաներ հետո պարզեցի, որ շատ, բոլորովին այլ են Գերմանիայի համեմատ...ժամանակի ընկալումը, օրինակ: Հիմա դրա հետ ոչ մի խնդիր չունեմ, բայց բավականին երկար տևեց, մինչև համակեպվեցի, հիմա հանդիպումների գնալիս գիրք եմ վերցնում հետս, որ սպասելիս զբաղմուք ունենամ: Բայց Աստված մի արասցե, եթե Գերմանիայում մեկը ինձ հետ պայմանավորվածությունից ուշանա (ծիծաղում է, հեղ.):

Վերադառնանք արվեստին և երաժշտությանը, ինչով որ զբաղված ես Հայաստանում: Կմանրամասնե՞ս ընթերցողի համար մի փոքր: Ի՞նչ ես անում հատկապես:

Ամենաառաջին անգամ, երբ եկա Հայաստան, իմ մեկնելու նախորդ օրը ակումբներից մեկում մի համերգի մասնակցեցի և հիացած էի այդ համերգով: Երաժիշտներից մեկը ամերիկացի էր, մյուսը՝ ամերիկաահայ: Փշաքաղվել էի ու սիարահրվեցի այդ երաժշտությանը:  Հետո ես բաժանորդագրվեցի այդ խմբի նորություններին և հետևում էի՝ ինչով են նրանք զբաղված, ինչ են անում: Ինչ-որ պահից ի հայտ եկավ այդ խմբի նոր նախագիծը՝ հայ երաժիշտների հետ, երաժշտական ուղղվածությունը  պոստմինիմալիզմ, ամերիկյան մինմալիզմ և հայկական ֆոլկլոր: Բավականին անսովոր խառնուրդ է, բայց ինձ այն շատ է դուր գալիս: Ինչ-որ պահից ես ազատ ժամանակ ունեի և իրենք էլ փնտրում էին մեկին, որ տեքստերը կթարգմանի, կօգնի կազմակերպչական հարցերում: Այսպես ես ծանոթացա ոլորտին և հիմա աշխատում եմ «Նաղաշ» անսամբլի հետ և որպես թարգմանիչ ու գրող, ինձ ուրախացնում է այն փաստը, որ դրսի հանդիսատեսը այս խմբի համերգների ժամանակ հնարավորություն ունի կարդալ միջնադարյան հայկական տեքստեր:  Երաժշտությունը Մկրտիչ Նաղաշի տեքստերի հիման վրա է գրված, որին, եթե անկեղծ, հայերից շատերն էլ չեն ճանաչում, անհավանական գեղեցիկ բանաստեղծություններ են:

Իսկ ինչպե՞ս ստացվեց, որ միջնադարյան տեքստերից անցում կատարեցիր ժամանակակից հայ գրողների տեքստերին:

Լավ հարց է...սա էլ մի ուրիշ պատմություն է: Այն ժամանակ, երբ աշխատում էի բնապահպանական կառույցում, շատ լավ միջավայրում էի հայտնվել: Չեմ ուզում անպայման պնդել, որ հայկական մշակութային միջավայրում հրաշալի կողմնորոշվում եմ, բայց այդ փորձառությունը շատ իմֆորմատիվ էր: Ծանոթացա որոշ գրողների հետ, սկզբում գտա որոշ թարգմանություններ ու կարդացի: Այդ գործերից մեկը Վահրամ Մարտիրոսյանինն էր...ինձ անչափ դուր է գալիս այն, թե ինչպես է նա ներկայացնում տեղային այդ առանձնահատկությունները՝ առանց դեմքիդ նետելու իր՝ տեղացի լինելու փաստը, ինչպես է նկարագրում սյուրռեալիզմին մոտեցող հայկական իրականության որոշ դրվագներ: Ես կարծում եմ, որ ժամանակակից հայկական իրականության հետ արտասահմանցիներին ծանոթացնելու լավագույն միջոցը այս տեքստերի թարգմանությունը կլիներ: Այսպես... հիմնականում այսպես ես ծանոթացա ժամանակակիցների տեքստերին: Թարգմանություններն արել եմ մի սկզբունքով միայն. ինչն այդ պահին ինձ հետաքրքիր է թվացել, ինչն անձամբ հավանել եմ:

Թարգմանական գործընթացներից խոսենք: Վերջին մի քանի տարին անընդհատ տեսնում ենք, որ Եվրոպայում հետաքրքրված են փոքր երկրների գրականությամբ, ամեն դեպքում վրացական գրականությունը Գերմանիայում թարգմանվում է ու, կարծես, շատ սիրված է...

Այո...և ոչ միաժամանակ:  Ես էլ էի այդպես կարծում: Եթե հիշում ես, Ֆրանկֆուրտի  գրքի փառատոնին հրավիրված երկիրն էր Վրաստանը մեկ տարի առաջ, և այստեղ վերաբերմունքի շատ մեծ փոփոխություն տեղի ունեցավ: Իրականում, Վրաստանը խելամտորեն բավականին շուտ սկսեց թարգմանիչներ փնտրել և թարգմանիչներ պատրաստել, ժամանակի առումով այսպես նրանք շահող դուրս եկան: Հարցն իրականում այլ է. որտե՞ղ է լինելու այս ամենը հինգ տարի հետո: Անցած տարի սա օգնեց, անցած տարի սա աշխատեց, անգամ այլ ոլորտների վրա, անգամ մի պահ վրացական երաժշտությունը Եվրոպայում շատ թրենդային դարձավ: Հարցն այստեղ այն է, թե որքան մնայուն է այդ ամենը, ինչ են հիշելու ընթերցողները հինգ տարի անց: Ժամանակին նման հաջողություն ունեցավ նաև իսլանդական գրականությունը: Իսլանդիան էլ Ֆրանկֆուրտի գրքի փառատոնին հրաշալի ներկայացավ, բազմաթիվ լավ գրողների գործերի ծանոթացանք, այդ ամենից մի գիրք մնաց ու ոչ մի այլ բան: Իհարկե, ես հույս ունեմ, որ վրացիներին կհաջողվի ավելին անել և պահել հետաքրքրությունը:

Տեքստի հանդեպ հետաքրքրություն առաջացնելը հիմա շատ բարդ է..այս ամբողջ վիզուալության մեջ:

Այո, սա խնդիր է: Ասեմ ավելին, շատ մարդ սա նաև գիտակցում է: Հավատացեք, քիչ չեն այն մարդիկ, որ մտածում են այս մասին և ասում են՝ «հեյ, ախր առաջ ես իսկապես ուշադրության ու կենտրոնանալու խնդիր չունեի, կարող էի ժամուկես մի բան կարդալ և կողքից ոչինչ ինձ չէր շեղի» և ահա այստեղ, իմ խորին համոզմամբ, շատ մարդիկ սկսում են կարոտել այդ ժամանակները: Ու սա ինձ մեծ հույս է ներշնչում: Ես մեծ հույս ունեմ, որ ընթերցողը հետ կգա տեքստին, ես տեսնում եմ այդ ցանկությունը:

Իսկ ի՞նչ հնարավորություններ ես տեսնում հայ ժամանակակից գրականության համար դրսում:

Կարծում եմ, առաջին բանը, որի մասին պետք է խոսվի՝ հնարավորինս շատ թարգմանություններ անելն է, հնարավորինս շատ թարգմանիչներ պատրաստելը, ուսումնական ծրագրեր անելը: Ի վերջո, պետք է փորձել  ներգրավել այն հսկայական սփյուռքը, որ ունի Հայաստանը: Ես վստահ եմ, որ, օրինակ, Գերմանիայում բազմաթիվ հետաքրքրված մարդիկ կգտնվեն, որ հրաշալի տիրապետում են երկու լեզվին էլ, հայերենի կրողն են, Գերմանիայում մեծացել ու սովորել են և այլն: Նրանց պետք է գտնել և արթնացնել հետաքրքրությունն այս ոլորտի հանդեպ: Ես կարծում եմ, որ հայ ժամանակակից գրականությունն ունի այդ պոտենցիալը՝ ընթերցողին հուզելու և ոգևորելու: Իհարկե, տխուր բաներ էլ կան, ափսոսում եմ, երբ հաճախ միատոնություն եմ տեսնում. մեկը գտնում է մի նոր բան, և մյուսները սկսում են նույնը կրկնել, թեև պիտի ասեմ, որ սա զուտ հայկական գրական միջավայրին հատուկ բան չէ, էդպես է, հավանաբար, ամենուր: Խնդիրը, նորից պիտի ասեմ, թարգմանական է: Լավ տեքստի պակաս, կարծում եմ, չկա, թարգմանիչների պակաս կա և մարդկանց, ովքեր պիտի հրատարակիչներ գտնեն և զբաղվեն դրանք հրատարակելու հարցերով:

Սա մի խնդիր է, որը միայն գրականության ոլորտին չի հատուկ, դուրս գալու ձևեր որոնելը...

Այո, բայց օրինակ երաժշտության ոլորտում դա անելն այնքան բարդ չէ, որքան՝ գրականության: Երաժշտությունը հասկանալու համար լեզվի խնդիրը դուրս է գալիս, կոպիտ ասած, մի խնդիր պակասում է: Երաժշտությունն այս տեսանկյունից երևի ամենահեշտ դուրս հանվող «ապրանքն» է: Բայց այս ամենով հանդերձ, դժվարությունները չպիտի վախեցնեն, սա չի նշանակում, որ գրականությունը, ցուցահանդեսները պետք  է թողնել և զբաղվել միայն երաժշտության տարածմամբ: Բայց եթե այսպես առաջին հայացքից նայելու լինենք, հայկական երաժշտական խմբերը և հայկական երաժշտությունը դրսում, ամեն դեպքում, միշտ կգտնեն իրենց ճանապարհը:

Եվ վերջում մեկ հարցով վերադառնանք այնտեղ, որտեղից սկսել էինք մեր զրույցը: Դու Հայաստան եկար բնապահպանական խնդիրներով զբաղվելու: Ի՞նչ է փոխվել այդ ոլորտում այն ժամանակից մինչև այսօր:

Ընդհանուր ուշադրությունն է մեծացել: Հիմա սոցիալական մեդիան այդ ոլորտում, կարծում եմ, մեծ ու կարևուր տեղ է զբաղեցնում, մարդիկ կարողանում են արագ ինքնակազմակերպվել, ցույցեր կազմակերպել, եթե դրա կարիքը կա: Հիշում ենք, այն ժամանակ Մաշոտցի պուրակի ցույցերը, Ամուլսարը՝ հիմա: Եթե գլոբալ ասեմ, ապա փոքր բնապահպանական հարցերում այո´, կա մեծ առաջընթաց, բացի այդ, հիմա ես տեսնում եմ, որ կառավարության մեջ էլ մարդիկ կան, որ ճիշտ ուղու վրա են այս հարցերում: Բայց այս ամենով հանդերձ, պարզ է մի բան, որ որքան էլ հրաշալի լինի քո կառավարությունը, դու չես կարող երկու տարում հասարակությանը կտրուկ փոխել: Ամեն դեպքում ուզում եմ նշել, որ այն, ինչ ես այժմ տեսնում եմ, արդեն բավականին դրական է:

Զրուցեց Աստղիկ Հակոբյանը