Սոնա Անդրեասյան. Լուսանկարչությունն ինձ համար վերլուծական աշխատանք է

Այս տարվա մայիսին Գերմանիայի Ֆրայբուրգ քաղաքի «Kunsthaus L6» քաղաքային արվեստանոցում «Մշակույթների երկխոսություն» կազմակերպության նախաձեռնությամբ, «Ատելիե Մոնդիալի» («Քրիստոֆ Մերիան» հիմնադրամ, Բազել, Շվեյցարիա) և Ֆրայբուրգի քաղաքապետարանի հետ համատեղ բացվեց և, չնայած համավարակով ստեղծված և պայմանավորված իրավիճակին, շուրջ մեկ ամիս գերմանացի հանդիսատեսին ներկայացվեց հայ արվեստագետ Սոնա Անդրեասյանի «Մինչդեռ, միջև» խորագիրը կրող ցուցահանդեսը: Ցուցահանդեսին պատրաստվելու համար Սոնան կես տարի ապրել է դրսում՝ ստիպված լինելով հաղթահարել նախապատրաստական և ստեղծագործական մի շարք դժվարություններ՝ ընդհուպ մինչև աշխատանքների համար անհրաժեշտ հիմնական նյութի բացակայություն: Բանն այն է, որ նա լուսանկարչության ալտերնատիվ տպագրության տեխնիկաներից մեկով է աշխատում, որը հայտնի է գումիարաբիկով տպագրություն անվամբ: Տպագրության այս եղանակը, սակայն, ընդունված չէ կիրառել Գերմանիայում, քանի որ բիխրոմատը վերջին տարիներին դասվում է խիստ թունավոր նյութերի շարքին և դրա կիրառումն այստեղ արգելված է: «Մինչդեռ, միջև» ցուցահանդեսի, ստեղծված իրավիճակի և դրա հետ առաջ եկած բարդությունների, արվեստի, ինքնության ու մի շարք այլ թեմաների մասին ենք զրուցել Սոնա Անդրեասյանի հետ:

Ես քեզ ի սկզբանե որպես երաժշտագետ եմ ճանաչել: Ինչպե՞ս ստացվեց, որ երաժշտագիտությունից անցար լուսանակարչությանը և դրանից էլ եկար, հանգեցիր նրան, ինչ հիմա ես անում:

Ես փոքրուց երաժշտական մասնագիտացված դպրոց էի հաճախում և մեծանում էի այն պատկերացմամբ, որ նվագում եմ և դաշնակահար պիտի դառնամ, բայց շատ սիրում էի նկարել, ինչին, ցավոք, ժամանակ չէր մնում։ Կարծում եմ, որ սերը դեպի նկարչությունը բերեց ինձ լուսանկարչություն, դա եկավ որպես փոխարինում այն ամենի, ինչ ես չէի հասցրել անել ժամանակին: Ինչ վերաբերում է երաժշտագիտությանը, թեև այս վերջին տարիներին բուն գիտական դաշտում ավելի պասիվ եմ, բայց չեմ համարում, որ երաշժտագիտությունն անցյալի փուլ է ինձ համար, հակառակը՝ այն կրթությունը, որ ստացել եմ, այդ ամբողջ վերլուծական ներուժը, պրպտելու ձգտումը շատ է օգնում լուսանկարչության մեջ, ես այդ ազդեցությունը զգում եմ: Ինձ համար լուսանկարը դարձել է ոչ թե պատկեր, որ ես տեսա ու հիմա պետք է ֆիքսեմ, այլ ավելի վերլուծական աշխատանք, այսինքն՝ ես պետք է հասկանամ՝ ինչն եմ ուզում նկարել, ոնց եմ դա պատկերացնում մտքում ու հետո մտածեմ՝ ինչ միջոցներով դա կարող եմ իրականացնել: Ինձ համար լուսանկարը այս պահը չի, այլ ինչ-որ ընթացք անցած, ձևավորված պատկեր, որը փորձում ես հասկանալ՝ ինչ միջոցով կարող ես ցույց տալ: Ընդհանարպես, արվեստն ինձ համար շատ վերլուծական է, ես մի քիչ արվեստի հանդեպ էն մոտեցումը, որ զգայական մակարդակի վրա  է արվում, չեմ կիսում: Օրինակ՝ «էդպես զգացի, նկարեցի, էդպես գրեցի» ասվածը մի քիչ իմ տեսակից չի բխում, վերլուծելով եմ սիրում աշխատել, և արվեստը, կարծում եմ՝ պիտի մարդուն դրդի մտածել:

 Իրականում երևի ամեն բան կախված է նրանից, թե արվեստագետն իր առաջ ինչ խնդիր է դրել:

Այո, բայց, միեևնույն է, կարծում եմ, որ մարդու զգայական աշխարհի վրա ազդելն ավելի հեշտ է: Արվեստի մեջ ես կողմ եմ մտավոր և զգայական կողմերի հարմոնիկ դրսևորմանը: Երբ մի կողմը գերակշռում է, մյուսը տուժում է: Իրականում արվեստի գործը մի քանի հարաբերության մեջ է: Ստեղծող և գործ, գործ և դիտող կամ լսող և այստեղ կարևոր է, որ արվեստին մոտեցող մարդն այն գիտակցումն ունենա, որ այնքան ճանապարհ, որքան ավեստագետն է անցել աշխատանքը ստեղծելու համար, նույնքան ինքը պետք է անցնի դրան մոտենալու համար: Բայց այստեղ խզվածություն կա: Մարդիկ, ում համար դա արվում է, շատ հաճախ անտեղյակ ու անհաղորդ են մնում այդ գործերին, դրանք ստեղծվում և մնում են նեղ շրջանակներում: Ես անընդհատ փորձում եմ հասկանալ՝ ո՞րն է պատճառը և եկել եմ այն եզրահանգմանը, որ սա կրթական համակարգի խնդիրն է: Ես մի բան իմ փորձառությունից կարող եմ պատմել. երբ Գյումրիում էի ու աշխատում էի պատանիների հետ, մի անգամ մեզ հյուր եկավ արաձակագիր Արամ Պաչյանը ու մասնակիցների հետ իրենք շատ հետաքրքրիր զրույց ունեցան՝ փորձելով հասկանալ ավեստի տարբեր ճյուղերի կապը, մասնավորապես պատկերի և խոսքի փոխհարաբերությունը: Հասկացա, որ պատանիները անչափ ոգևորված են, իրենք սպասում են նման զրույցների, իրենք կարող են նման զրույց վարել, նման հարցերի շուրջ մտածել: Եթե կրթական համակարգում կատարվեն այնպիսի փոփոխություններ ու երեխաների հետ աշխատեն այն մարդիկ, որոնք իսկապես ինչ-որ բան կարող են տալ, դա կտա իր արդյունքը, որովհետև մեր երեխաները կարոտ են այս տեսակ կրթության: Դպրոցում շատ քիչ բան են սովորեցնում ու հատկապես մտածել չեն սովորեցնում:

Քանի որ խոսեցիր Գյումրիում քո ունեցած փորձառության մասին, այստեղ մի հարց ունեմ: Գյումրին շատ փակ քաղաք է... բոլոր առումներով: Քեզ ինչպե՞ս հաջողվեց ինտեգրվել և երիտասարդներին քո նախագծերում ներգրավել:

Գյումրին, այո, բարդ քաղաք է: Շատ սիրուն, շատ ջերմ տպավորություններ ու զգացողություններ կարող է առաջացնել մարդու մեջ, առաջին սիրահարվածության պես ու դրանով կարող ես տարվել և ուզել պահել էդ կապը: Ինձ մոտ էլ էդպես եղավ, ու ես շատ ուզեցի ապրել այնտեղ ու հասկանալ՝ այն ինչ զգացել եմ սկզբում որքանով է օբեյկտիվ ու ճիշտ, ինչքանով շարունակական, ամուր կլինի։ Գյումրին ինչ-որ իմաստով շատ խիստ է: Իրական, տևական կյանքը Գյումրիի հետ բարդ է: Անընդհատ նոր հարցեր են առաջ գալիս, որոնք պիտի հաղթահարես, ոնց որ քննություն հանձնես ու տեսնես արդյո՞ք քաղաքը քեզ թույլ կտա իր ու իր մարդկանց հետ ապրել: Եթե հանձնում ես այդ քննությունը, ուրեմն լիարժեք ընդունում է քեզ, եթե ոչ՝ միշտ խորթ ես մնում:

Գյումրին անչափ սնուցող քաղաք է, հարստացնող, կառուցող։ Ես երկուսուկես տարի ամեն մի օրը լիարժեք ապրել եմ, զգացել, վայելել։ Մինչև հիմա եթե հարցնեք, թե ի՞նչն եմ կարոտում Հայաստանում, առաջինը կասեմ՝ «Գյումրին»։ Ու վստահ եմ, որ մի օր վերադառնալու եմ։ Առաջն Աստված։

Որո՞նք են այդ դժվարությունները, ի՞նչ բարդությունների մասին է խոսքը հատկապես:

Դժվարությունն այն էր, որ դու որպես մարդ, որ Երևանից է եկել, շատ հարցերում այլ ես մտածում, ինչ-որ իմաստով թեթև ես, չես ծանրանում, իսկ էնտեղ ամեն բան խիստ է, ծանր ու լուրջ ու միշտ չի, որ դրա հետ կարողանում էի հարթ հարաբերվել (թեև արտաքինից կարող էր չերևալ): Բայց երբ գիտես, որ դու, միևնույն է ուզում ես անել այն, ինչի համար եկել ես, ավելի հեշտ է դառնում ամեն ինչ: Ու ես սիրում էի այդ դժվարությունները։

Գյումրիում ապրելն անչափ կարևոր եղավ, որովհետև Երևանն ինչ-որ մի փուլում ինձ համար շատ թեթևացած էր դարձել, շատ ցրող էներգետիկ դաշտ ուներ, ոչ մի կենտրոանացում չկար: Երևանում ամեն բան կա, հասանելի է, իսկ Երևանից դուրս ստիպված ես նույն բաներն անելու համար բազմաթիվ խոչընդոտներ հաղթահարել: Ու ես կարիք ունեի այդ ամենով անցնելու ու հասկանալու՝ ես ինչ եմ ուզում, այլ ոչ թե՝ քաղաքը ինձ ինչ է տալիս:

Մի տեսակ հակասություն կա իրականում այդ ամենի մեջ, որովհետև մի կողմից արվեստագետի համար կարևոր է, որ ամեն բան հասանելի ու ձեռքի տակ լինի, որ նա կարողանա հանգիստ աշխատել, բայց մյուս կողմից տեղերում, որտեղ ամեն բան հասանելի է, մարդը կենտրոնացաման խնդրի առաջ է կանգնում:

Այո, հետաքրքիր բան կա այդ ամենի մեջ, երբեմն թվում է՝ որքան սահմանափակ են հնարավորությունները, այնքան մարդը ստեղծարար ու պրպտող է դառնում, ուրիշ տարբեր մեթոդներ ու ելքեր է գտնում, ու միտքը շատ ավելի կենտրոնացած է աշխատում:

Սա, կարծես, մի խնդիր է, որին դու բոլորովին վերջերս բախվեցիր: Քո ցուցահանդեսը ներկայացնող տեսագրության մեջ պատմում էիր այն մասին, որ, հասնելով Գերմանիա, հասկացար, որ գլխավոր նյութը որով պիտի աշխատես, ձեռք բերելն անհնար է: Ինչպե՞ս արձագանքեցիր այդ ամենին: Ի՞նչ սովորեցիր այդ ընթացքից:

Հասկանում եմ, որ շատ տարօրինակ կարող է հնչել, որովհետև կլինեն մարդիկ, որ կասեն՝ «դե լավ, կարելի էր ուրիշ տարբերակ գտնել աշխատելու», բայց իսկապես շատ բարդ էր:  Ու խնդիրն այն էր, որ այն մեթոդը, որով ես հիմա աշխատում եմ, ինձ համար երկար ընթացք է եղել, ես բավականին տեխնիկական դժվարությունների միջով եմ անցել, որ հասկանամ, օրինակ, նյութերը ոնց են աշխատում, ինչքան լույս է պետք և այլն և այլն: Բավականին ճանապարհ ես անցնում մինչև հասնում ես գաղափարական կողմին և հիմա այդ ամենը մտքումդ, թե ինչ ես ուզում անել, ոնց ես ուզում անել և այլն, հասնում ես մի կետի, որ ոչինչ անել չես կարող: Այնպիսի զգացողություն ունեի, որ թևերս կտրել են, անկեղծ, նստել էի ու չգիտեի՝ ինչ եմ անելու: Մեծ հաշվով եկել ես, որ ստեղծագործես, բայց այս երկիրն ասում է՝ այդ նյութերն այստեղ արգելված են, և դրանցով աշխատել հնարավոր չէ: Նման դեպքերում երկու տարբերակ կա՝ կամ ասում ես՝ «դե չեմ կարող, իրավիճակը թույլ չի տալիս», կամ փորձում ես այլ ճանապարհ գտնել, և արդյունքում սկսկեցի բոլորովին այլ բաներ անել, ու ես էլ գաղափար չունեի՝ ինչ կստացվի: Լրիվ նոր գործեր են ու այնքան, որ մի փոքր անգամ խորթության զգացում ունեմ դրանց հանդեպ: Ինչ վերաբերում է հարցին, թե ինչ եմ սովորել այս ընթացքից. սկսեցի պարզապես շատ մտածել այն մասին, թե որքանով են արվեստագետներն ազատ ստեղծագործելու մեջ: Երբևէ չէի բախվել այն հացին, որ իմ աշխատանքը կարող է օրենքով սահմանափակված լինել, ու փաստացի՝ արվեստագետը ստեղծում է այն, ինչ օրենքն իրեն թույլ է տալիս, ինքը կարող է դա իմանալ, կարող է՝ չիմանալ: Ստացվում է, որ օրենքի հետ հարաբերության մեջ է նաև ստեղծվում արվեստի գործը: Ու սա միշտ չի որ աշխատանքային պրոցեսի մեջ  գիտակցում ես: Անկախությունն ու ազատությունը միշտ որևէ բանի հետ հարաբերության մեջ ես հասկանում ու գնահատում: Սա հասկացա ու սրա մասին էի մտածում:

Քանի որ քեզ համար ոչ միայն ստեղծագործական, այլ կյանքի բոլորովին այլ փուլ է սկսվել, այն առումով, որ հիմա այլ երկրում ես ապրում, տարածությունն է այլ, մարդիկ են այլ, կցանկանայի պատկանելիության մասին խոսենք:

Մի քիչ երևի կդժվարանամ խոսել այդ մասին, որովհետև ես դեռ ընթացքի մեջ եմ: Ու եթե երկու տարի առաջ հարցնեիր, այլ պատասխան կտայի և եթե երկու տարի հետո այս հարցը տաս, բոլորովին այլ պատասխան կտամ, հավանաբար: Ինձ համար ամեն դեպքում կարևոր է իմանալ, թե որտեղից եմ ես գալիս, այսինքն՝ հնարավորինս ինքնաճանաչ լինել, դա կլինի նեղ անձնային, թե ազգային մակարդակում: Կարևոր է նաև սրա հետ մեկտեղ փորձել աշխարհի համար հնարավորինս բաց լինել: Վերջին երկու տարվա կյանքի փորձառությունը ինձ հուշել է, որ որքան թե՛ դեպի ներս և թե՛ դեպի դուրս ճանաչողության հորիզոնն ընդլայնվում է, այնքան քո տեսադաշտը, զգայական և մտավոր ընկալողականությունը ընդարձակվում է, այսինքն՝ դու ժամանակի ընթացքում կարողանում ես քեզ ոչ միայն քո ինքնության, մշակութային տարածքի մեջ դիտարկել, այլ՝ դրանից դուրս նաև: Ես ոչ միայն իմ հայ լինելու, հայության, հայ ինքնության ու արժեհամակարգի, որի մասին այդքան խոսվում է, շրջանակի մեջ եմ դիտարկում ինձ, այլ հնավորինս փորձում եմ ինձ կողքից նայել, հասկանանալ ու ուսումնասիրել, դրա համար այս հարցին չեմ կարող միանշանակ պատասխանել, որովհետև ես դեռ փնտրտուքների ու ինձ ուսումնասիրելու փուլում եմ:

Բայց ինձ, օրինակ, հետաքրքիր է՝ արվետագետի համար ի՞նչ է այդ ինքնությունը, արդյո­՞ք դա հիմքն է, թե՞ պատերն են, այն քարերը, որոնցով կառուցվում է  ամեն բան: 

Ինձ համար արմատների հետ կապը կարևոր է, ես դա շատ կարևոր եմ համարում: Թե հետո դրա միջոցով ոնց կկարողանաս (կամ չես կարողանա) հարաբերվել աշխարհի հետ, արդեն այլ հարց է: Բնական է, որ մարդկանց մոտ արմատների, արժեհամակարգի, մշակույթի վերաբերյալ պատկերացումներն ու ընկալումները շատ տարբեր են, նույնն էլ արվեստագետի դեպքում: Կախված նրանից, թե ով ինչ տեսակ փորձառություն է ունեցել: Բայց ամեն դեպքում որոշակի հիմք ունենալը ամենակարևոր բաներից մեկն է: Ինչ-որ տեսակի ամրություն, հենք, ունենալը կենսական է: Ինձ համար այստեղ ապրելու ընթացքը կարևոր եղավ նաև հասկանալու, թե ինչպես ես կփոխվեմ օտար միջավայրում, և հասկացա, որ կարիք չունեմ ինքնս ինձ և/կամ աշխարհին անընդհատ ապացուցելու իմ հայ լինելը, դա ոչ մի կերպ չի կարող հեռանալ ինձնից, չկա ակունքից կտրվելու հարցը և ինձ թվում է, որ խզումը տեղի է ունենում միայն այն ժամանակ, երբ կապ ի սկզբանե չկա կամ խարխուլ է: Այն բանը, որ քո մեջ ուժեղ է, ցանկացած միջավայրում ավելի կուժեղանա, այլ ոչ թե կտարալուծվի: Ու սա պիտի բալանսավորված լինի նաև, այսինքն չպիտի լինի նաև այնպես, որ եթե ես հայ եմ, անպայման պիտի թերագնահատեմ այլ միջավայրերը, որոնք որ երկրի երեսին կան: Հակառակը: Հայաստանում շատ ես դա լսում, որ մենք շատ ուժեղ արժեհամակարգ ունենք, ընտանքի պատկերացում ու Եվրոպայում դա չի մնացել. ոչ մի ընտանիք, ոչ մի կրոն ու հավատ ու հարաբերություն, բոլորը կորստյան են մատնվել, Աստծուն չեն հավատում և այլն: Սա շատ սխալ պատկերացում է, առնվազն իմ կյանքի փորձով կարող եմ ասել:

Բայց չե­՞ս կարծում, որ սա օբյեկտիվ խնդիր է: Մենք հնարվորություն չունենք գնալ-գալ, տեսնել այդ ամենը, Արևմուտքում կատարվող շատ բաներ մեզ վիճակագրության տեսքով են հասնում, և գնահատականներն էլ այստեղից ենք բխեցնում: Ճանաչողության այլ եզր չկա, որտեղի՞ց անել եզրակացություններ:

Համաձայն եմ, բայց չէ որ կարելի է քայլեր ձեռնարկել ճանաչողության համար: Մարդիկ կան՝ չեն էլ փորձում ճանաչել: Մի սահման կա, որ դրանից դուրս չեն կարողանում գալ:

Դա էլ իր պատճառներն ունի... ինքնապաշտպանական պատճառներ, չանդրադառնանք հարցին, թե որքանով արդարացված, որովհետև ամեն անծանոթ բանի դիմադրելը անառողջ տարրեր ունի, բայց  սա էլ է վախով բացատրելի:

Բայց եթե էսպես նայենք ու ոչինչ չանենք, ոչինչ չի փոխվի: Իսկ ինչ անել էդ դեպքում: Ուրեմն մարդիկ, որոնք էդ վախերը չունեն, պիտի փորձեն օգնել մյուսներին: Ուրեմն պիտի փորձել այդ վախերը ունեցողների ու չունեցողների մեջ երկխոսություն ձևավորել, որովհետև եթե դա էլ չլինի, ուրեմն հասարակությունը դատապարտված է:

Այո, բայց այդ երկու խմբի միջև խզումն այնքան մեծ է, որ միշտ կա վտանգը սխալ մեկնաբանված լինելու: Այն մեկը, որ պիտի օգնի, ինքն էլ վախեր ունի, որովհետև իր առաջարկածը կարող է բոլորվին այլ բանի ծառայել ու այլ կերպ մեկնաբանվել: Դու չես կարող, կոպիտ ասած, ամեն մեկի ձեռքը բանաձև ու գործիք տալ:

Ես իսկապես մտածում եմ, որ մարդկանց հետ եթե իրենց հասկանալի լեզվով խոսես, ամեն բան հնարավոր է: Այսինքն պետք չէ միջանկյալ օղակներ գտնել, այլ պիտի փորձել իր հետ իր լեզվով հաղորդակցվել: Խիզախության հարց է, նրանց կողմից, որոնք նախաձեռնում են այդ երկխոսությունը: Գիտակից կողմը ավելի ըմբռնումով ու ուժով հարցին պիտի մոտենա:

Շատ բարդ ու ծավալուն թեմա է, մեկ այլ հարցազրույցի համար, հավանաբար: Դրա համար առաջարկեմ՝ վերադառնանք ցուցահանդեսին: Գոհացրե՞ց քեզ արդյունքը ի վերջո և արդյոք կարողացար դուրս գալ այն տագնապներից, որ ունեիր սկզբում:

Տագնապներից...այո: Ընդհանրապես, եթե գլոբալ նայեմ, պիտի ասեմ, որ ոչ մի հույս չունեի, բայց ցուցահանդեսը կազմակերպվեց ու ամեն բան արվեց, որ դրական արդյուք ունենա: Պարզապես ցուցահանդեսը միշտ երկու կողմ ունի՝ այն ինչ ցուցադրված է, կոպիտ ասած, բեմին եղած հատվածը ու այն, ինչ վարագույրից այն կողմ է մնացել՝ դու ու քո գործը: Այն, ինչ որ ցուցասրահում էր, կարծում եմ, վատ չէր, մեծ հույս ունեմ, որ վատ չէր, իսկ այն, ինչ հակառակ կողմում է, դա հասկանալու կարիք ունեմ դեռ: Ինձ մի քիչ ժամանակ է պետք այդ գործերի հետ առանձին մնալու: Պիտի հասկանամ՝ դա նոր ուղի է ինձ համար, թե կմնա այս ժամանակի մեջ:

Ցուցահանդեսը Հայաստան տանելու նպատակ, ծրագիր, պլաններ կա՞ն:

Քանի որ ծրագիրը ամբողջությամբ «Մշակույթների երկխոսություն» կազմակերպության հետ է արվում ու ես փաստացի կազմակերպության արվեստագետ եմ, Հայաստանի հետ կապված ամեն բան այս պահին սառեցված է: Աշնանը Հայաստանում ցուցահանդես նախատեսված էր, բայց իրավիճակով պայմանավորված դեռ ոչինչ ասել չեմ կարող: Բայց շատ կցանկանայի լիներ ցուցահանդեսը նաև Հայաստանում:

Կա՞ր որևէ հարց, որի մասին կուզեիր խոսել, բայց ես այն բաց թողեցի:

Հարց որպես այդպիսին ոչ, բայց շատ կուզեի անդրադառնալ «Մշակույթների երկխոսություն» կազմակերպության կատարած ահռելի աշխատանքին, որի շնորհիվ նաև կայացավ այս ցուցահանդեսը և վերջին տարիների ընթացքում բազմաթիվ այլ ցուցահանդեսներ ևս: Կարծում եմ՝ այս կազմակերպությունը Հայաստանում եզակի կառույցներից է, որ արվեստագտների համար ինքնազարգանալու նման հնարավորություններ է ստեղծում: Այս կես տարին, որ ստեղծագործողներն անցկացնում են Գերմանիայում, շատ կարևոր դեր ունի նրանց հետագա ստեղծագործական ընթացքի համար: Միայն դրսում և այլ միջավայրում ես հասկանում, թե որքան կենսունակ կարող ես լինել որպես արվեստագետ: Շատ կարևոր է այս հայացքը կողքից, որի հնարավորությունը այս կազմակերպությունը տալիս է արվետագտեներին:

Զրուցեց Աստղիկ Հակոբյանը